چهارمین نشست بین المللی ایسا

جایزه مصطفی چیست؟

در راستای تجلیل از دانشمندان برجسته و زمینه‌سازی همکاری و توسعه علمی و فناوری در جهان، جایزه مصطفی به عنوان یکی از نمادهای شایستگی و برتری علمی در سطح جهان در سال ۱۳۹۱ به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید. این جایزه که به صورت دوسالانه به دانشمندان و پژوهشگران برتر جهان اسلام اعطا می‌شود، به اثری نوآورانه در مرزهای دانش تعلق می‌گیرد که توسط افرادی شاخص در حوزه‌های علم و فناوری ارائه شده و زمینه‌ساز بهبود زندگی بشریت باشد.

رئیس گروه علوم پایه فرهنگستان علوم پزشکی گفت: جایزه مصطفی  کمک می¬کند تا با ایجاد شرایطی، دانشمندان جهان اسلام را شناسایی کنیم.

در سال ۱۳۰ هجری سپاهیان اسلام در کناره رود تلاس، جایی در مرز فعلی تاجیکستان و قرقیزستان امروزی با سپاه چین روبرو شدند. این نبرد که برای جلوگیری از نفوذ امپراتوری چین اتفاق افتاده بود با پیروزی مسلمانان به پایان رسید. بعد از پایان جنگ، مسلمانان سربازان تسلیم‌شده چینی را به اسارت گرفتند، اسیرانی که قرار بود نقش مهمی در تاریخ علم جهان بر عهده داشته باشند. آن‌ها در مقابل آزادی‌شان فن کاغذسازی را به مسلمانان آموختند و به‌این‌ترتیب یکی از مهم‌ترین لحظات تاریخ علم رقم خورد. مسلمانان دانش کاغذسازی را ارتقاء دادند و با صحافی برگه‌های کاغذ اولین کتاب‌ها را به شکل امروزی ساختند، ابداعی که هنوز هم در تاریخ به نام مسلمانان شناخته می‌شود. کمی بعد، این ابداع تبدیل شد به یکی از پایه‌های رشد علمی تمدن اسلامی در سال‌های ابتدایی قرن دو هجری (میانه‌های قرن هشتم میلادی). اما فراتر از کتاب عوامل مهم دیگر در شکل‌گیری یکی از درخشان‌ترین دوره‌های تمدن اسلامی و تاریخ علم نقش داشتند.

نگاهی به آموزه‌های اسلام نشان‌دهنده توجه بسیار زیاد این دین به علم و دانش‌آموزی است. در قرآن و کلام پیامبر اسلام (ص) و سایر بزرگان دین توصیه‌های بسیاری به آموختن دانش وجود دارد و می‌توان گفت سفارش به دانش‌آموزی یکی از مهم‌ترین آموزه‌های دین اسلام است. به‌عنوان‌مثال در آیه‌های چهار و پنج سوره علق خداوند در نقش بزرگ‌ترین معلم آنچه انسان نمی‌داند را با قلم به او می‌آموزد. «اَلَّذی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ (۴) عَلَّمَ الْاِنْسَانَ مَا لَمْ یعْلَمْ (۵)». همین‌طور در اهمیت قلم که ابزار علم و دانش است همین بس که خداوند در قران به آن قسم یاد می‌کند «ن وَالْقَلَمِ وَمَا یسْطُرُون».

در احادیث و سخنان پیامبر اسلام محمد مصطفی (ص) توصیه‌های بسیاری به آموختن علم و دانش وجود دارد. ایشان نه‌تنها مسلمانان را مکرر به دانش‌آموزی سفارش کرده‌اند، بلکه آن را بر همگان واجب دانسته‌اند: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَهٌ عَلَی کلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَه». حدیث مشهور: «اُطلُبوا العِلمَ ولَو بِالصِّینِ» هم نشان می‌دهد اسلام برای آموختن علم چنان اهمیتی قائل است که اگر برای آموختنش طی مسافتی بعید نیز لازم باشد، باید برای کسب آن تلاش کرد. این توجه و سفارش فراوان به علم‌آموزی یکی دیگر از عواملی بود که باعث رشد علمی خیره‌کننده تمدن اسلامی در سده‌های آغازین شکل‌گیری‌اش شد. این دوران درخشان که از سال‌های ابتدایی قرن دو هجری (میانه‌های قرن هشت میلادی) آغاز شد و تا پنج قرن بعد ادامه یافت؛ به دوران طلایی اسلام مشهور است.

در دوران طلایی، مسلمانان در علوم مختلف پیشرفت‌های بسیاری داشتند. حمایت دولتی، ساخت دانشگاه و رصدخانه و ترجمه آثار و کتب علمی از زبان‌های دیگر مانند یونانی، سریانی و پهلوی، ازجمله مهم‌ترین دلایل پیشرفت علمی مسلمانان در این دوران به شمار می‌آیند.

 در آغاز دوران طلایی، دانشگاه بغداد مرکز شکل‌گیری نهضت ترجمه در تمدن‌های اسلامی شد. تلاش دانشمندان مسلمان زمینه‌های مختلف علمی، ترجمه آثار از زبان‌های دیگر و نوشتن کتاب‌های جدید باعث شکل‌گیری یک کتاب‌خانه بسیار بزرگ در این دانشگاه به نام بیت الحکمه شد. ثابت بن قرّه یکی از مهم‌ترین دانشمندان مسلمانی بود که در سال‌های ابتدایی قرن دو هجری به‌تنهایی بیش از صد اثر را در زمینه‌هایی همچون ریاضیات، نجوم، مکانیک، علوم طبیعی، موسیقی، پزشکی و دامپزشکی به زبان عربی ترجمه کرد. کسب دانش کاغذسازی از اسیران چینی نقطه عطف این تحول بود و باعث برتری مسلمان در ترویج علم و آموزش آن شد. ترجمه‌ها و مقالات علمی حالا نه‌تنها بر روی کاغذ نوشته می‌شدند، بلکه برای اولین بار به دست مسلمانان به شکل کتاب‌های امروزی درآمده و باعث تحول در ترویج علم و آموزش آن شدند. پیشرفت در ساخت کاغذ و صحافی کتاب باعث شد کتابخانه‌های بزرگ دیگری در گوشه‌کنار تمدن اسلامی، از شیراز و نیشابور گرفته تا قاهره و قرطبه شکل بگیرند. برای نخستین بار در جهان این کتابخانه‌ها به علاقه‌مندان، کتاب به امانت می‌دادند. گسترش علم و بهبود شیوه‌های آموزش و کتابخانه‌ها باعث شکل‌گیری دانشگاه‌های بزرگ در سراسر تمدن اسلامی شد. برای مثال دانشگاه قرویین مراکش در میانه‌های قرن دو هجری (قرن نه میلادی) به دانشجویانش مدرک تحصیلی در رشته پزشکی اعطا می‌کرد یا دانشگاه الازهر مصر که یک قرن بعد ساخته شد هنوز یکی از معتبرترین دانشگاه‌های جهان اسلام است.

این زمینه مساعد باعث شد مسلمانان در دوران طلایی دست به پژوهش و تولیدات علمی بسیاری بزنند. نخستین کتاب‌های فن حساب، توسط محمد بن موسی خوارزمی ریاضی‌دان، منجم، مورخ و جغرافی‌دان مسلمان در سال‌های ابتدایی قرن سوم هجری نوشته شد. واژه الگوریتم به معنای دستورالعمل‌هایی پیاپی برای حل مسئله به پاس خدمات خوارزمی در حساب و حل مسئله از تغییر شکل نام او (الخوارزمی) ساخته‌شده است.

 حکیم عمر خیام نیشابوری در اوج شکوفایی تمدن اسلامی دست به محاسبه مدارگردش کره زمین به دور خورشید زد و موفق به حل معادلات درجه سه و ابداع نظریه‌ای درباره نسبت‌های هم‌ارز شد.

 محمد بن جابر بتانی ریاضیدان و منجم برجسته مسلمان بود که تأثیر زیادی بر منجمین و ریاضی‌دانان پس از خود ازجمله کوپرنیک گذاشت و کپلر و گالیله توجه زیادی به رصدهای او داشتند.

 در قرن چهارم هجری مشهورترین دانشنامه علمی، فلسفی و پزشکی توسط ابن‌سینا نوشته شد. کتاب‌های شفا و قانون که توسط او نوشته شدند هنوز جزء معروف‌ترین آثار تاریخ پزشکی هستند. این پیشرفت‌ها و تألیفات باعث شکل‌گیری نوعی نگاه علمی دقیق در میان دانشمندان مسلمان و پدید آمدن افرادی همچون ابن هیثم در اواخر قرن چهارم هجری شد.

ابن هیثم یکی از مهم‌ترین دانشمندان در ابداع روش‌های علمی به‌خصوص در شیوه‌های آزمایش و تحقیق است. شیوه‌های او برای تحقیق و روش برخوردش با مسائل باعث شده تا بسیاری از مورخان تاریخ علم او را نخستین دانشمند واقعی جهان بنامند. همچنین ابن هیثم را به‌عنوان پدر اپتیک مدرن، فیزیک تجربی و روش علمی می‌شناسند.

این‌ها چند نمونه از آثار علمی ارزشمندی هستند که در این دوران به دست مسلمان تولید شدند. آثار بسیار دیگری در این دوران توسط دانشمندان مسلمان نوشته شدند که تأثیر بسیاری بر جهان علم پس از خود گذاشتند و هنوز هم جزء مهم‌ترین پیشرفت‌های علمی تاریخ محسوب می‌شوند. بااین‌حال حمله چنگیز خان مغول به ایران و سرانجام فتح بغداد به دست مغولان باعث تغییر اوضاع و افول تمدن اسلامی شد.

بعد از افول تمدن اسلامی و در سال‌های ابتدایی دوران رنسانس این بار اروپائیان دست به ترجمه آثار علمی تولیدشده در دوران طلایی اسلام زدند و حتی با بسیاری از آثار فلاسفه و دانشمندان یونانی از طریق ترجمه آثارشان از عربی و فارسی آشنا شدند. کتاب‌های ترجمه‌شده از عربی و فارسی به زبان‌های اروپایی بر رشد علمی در این منطقه تأثیر بسیاری گذاشت. آشنایی با علم جدید در کنار عوامل دیگری باعث شد در چند قرن گذاشته اروپا و تمدن غربی پرچم‌دار پیشرفت علمی در جهان شوند.

بااین‌حال در طی دهه‌های گذشته نوعی خیزش فکری، علمی و فرهنگی در جوامع اسلامی اتفاق افتاده است. این خیزش باعث رشد تولیدات علمی و فناوری در کشورهای اسلامی‌شده است. در حال حاضر دانشمندان مسلمان بسیاری در همه کشورهای جهان نقش مؤثری در پیشرفت علم و فنّاوری بر عهده‌دارند. این زمینه و این خیزش فعلی اگر با راه‌کارهای مناسب همراه شود می‌تواند زمینه‌ساز رشد کشورهای اسلامی در تولید علم و فناوری و قرار گرفتن در جایگاه مناسبی در جهان شود.

برقراری ارتباط بین مراکز علمی و محققان و تقویت ارتباطات منطقه‌ای بین کشورهای اسلامی یکی از راه‌کارهایی است که می‌تواند به این خیزش و رشد علمی سرعت و شتاب بیشتری ببخشد. اعطای جوایز علمی یکی از بهترین روش‌های ایجاد روابط و همکاری‌های علمی در سطح منطقه‌ای و بین مراکز علمی است. بر همین اساس شورای سیاست گذاری جایزه مصطفی (ص) امیدوار است ضمن تشویق و ترویج علم‌آموزی در میان دانشمندان کشورهای اسلامی باعث تقویت همکاری‌های علمی منطقه‌ای شده و به نقطه عطفی در پیشرفت علمی کشورهای اسلامی بدل شود.